trasę na GPS można ściągnąć (124kB) i wykorzystać na własnych wakacjach
zobacz inne trasy do pobrania

Artykuł jaki ukazał się w niemieckim Allradler (polska wersja):
      Jak co roku wybraliśmy się w podróż po Rosji. Tym razem naszym celem była wielka zatoka Obska, do której uchodzi rzeka Ob. Znajduje się o w zachodniej Syberii, tuż za Uralem.
       Właściwa podróż zaczęła się w mieście Włodzimierz, na wschód od Moskwy. Zwykle omijaliśmy takie miasta w drodze na Syberię, tym razem postanowiliśmy je zwiedzić. Rosja turystyczna to przede wszystkim przyroda i przestrzeń bez cywilizacji ludzkiej. Ale europejska część Rosji daje także możliwość zwiedzania zabytkowych, pięknych miast. Oczywiście są wszędzie cebule cerkwi i ich kolorowe wnętrza, a także monumentalne twierdze, czyli kremle. Warto również przyjrzeć się samym miastom, które przez ostatnie dziesięciolecia mocno się zmieniły. Rosja się bogaci, władze łożą już pieniądze na renowacje starych kamienic, zabytkowych dzielnic miast, odnawiane i wzbogacane są także zbiory wielu muzeów. Ale także warto przyjrzeć się życiu miast i miasteczek, codzienności ulic i chodników. Mimo postępującej globalizacji świata, Rosja jest ciągle odmienna od zachodniej Europy, a odmienność przyciąga wrażliwość turysty.
       Zatem odwiedziliśmy Włodzimierz, Niżny Nowgorod z niezwykłą panoramą ponad rzeką Wołga, Kazań z pięknymi i gigantycznymi pałacami, i dojechaliśmy w końcu do rejonów zamieszkałych już w VII wieku przez Bułgarów, przodków dzisiejszych Bułgarów znad Morza Czarnego. Stawiali tu swoje warowne miasta aż do XIII wieku. Odwiedziliśmy pozostałości jednego z nich - Jełabuga. Trzeba użyć wielkiej dozy wyobraźni, aby ujrzeć pradawną chwałę proto Bułgarów, ale nie ulega wątpliwości, że założyli swoje miasto w pięknej okolicy, na wysokim klifie rzeki Kama.
       Po tygodniu od wyjechania z domu, dotarliśmy do miasta Perm. To przemysłowy ośrodek, ściągający z dalekiej północy europejskiej Rosji, wszystkie dobra jakie da się pozyskać z lasu i ziemi. Nie to nas jednak tu przyciągnęło. Zawitaliśmy do muzeum krajoznawczego, które ma bogate zbiory figurek z brązu, które reprezentują tak zwany 'permski styl zwierzęcy'. Amulety i ozdoby w tym stylu były typowe dla ludów ugrofinskich zamieszkujących tereny północnej Rosji przy Uralu i zachodniej Syberii. Mitologiczne stwory, ludzie-łosie, bóstwa żeńskie, znaki solarne. Zastanawia wysoki poziom wysublimowania zdobnictwa i wykonania, jak na epokę żelaza. Niezwykłe kształty mające personifikować ówczesne zwierzęta tajgi. To nie jest jedynie dobra, rzemieślnicza robota, to także wizja artysty, amulety, szamańskie atrybuty, klamry pasów, biżuteria. To wszystko stanowi integralną część kultury ludów żyjących nad Kamą.
       No ale nasz cel podróży się nie zbliża, a tygodnie mijają. Trzeba przyspieszyć. Wkraczamy na drogę U7 wiodącą do miasta Lesnoj, czyli już na drugą stronę gór Ural, do Azji. To boczna droga, ale ma dobrą nawierzchnię. Przy okazji można odwiedzić muzeum gułagów komunistycznej Rosji - Perm-36. Gułagi zwykle były budowane prowizorycznie, baraki z drewna otoczone drutem kolczastym. Jeszcze takie zobaczymy w tej wyprawie, na dalekiej Północy. Ten gułag we wiosce Kuchino jest wyjątkowy. Składa się nań kilka baraków murowanych. Gułag działał do 1987 roku. Początkowo utworzono tu muzeum ofiar gułagów, ale kilka lat temu, moskiewskie władze przekształciły ten obiekt w muzeum pracowników gułagów. Historia sowieckiej Rosji ciągle jest niewygodna politycznie.
       Tego dnia zanocowaliśmy jak zwykle w lesie. Zazwyczaj udaje się nam znaleźć ładne miejsce nad jeziorem lub rzeką. Czasami stoją tam wiaty zbudowane przez wędkarzy i myśliwych. Czynny wypoczynek w przyrodzie, jest najbardziej popularną formą spędzania czasu w Rosji. Nierzadko spotykamy Rosjan biesiadujących w takich miejscach, za każdym razem spotykamy się z miłym przyjęciem z ich strony. Nowi Rosjanie XXI wieku już nie piją tyle wódki co ich rodzice. Alkohol stał się raczej kompanem dobrego humoru, aniżeli obowiązkowym napojem wieczornych kolacji. Odmowa jego spożywania przez gościa nie jest już postrzegana jako obraza gospodarza. Coraz częściej wódka jest zastępowana francuskim winem, albo amerykańską whiskey. Czasy się zmieniają, razem z dawnymi przywarami odchodzą także dawne zalety. Nowi Rosjanie, młodzi ludzie, już nie mają tak ciekawych opowieści do przekazania jak ich rodzice. Czasy sowieckie wymuszały na Rosjanach radzenie sobie z największymi absurdami komunistycznej biurokracji, brakiem dróg, biedą. Ludzie musieli wykazać się niezwykłą pomysłowością, aby przetrwać. Po latach, każdy starszy Rosjanin to kopalnia niecodziennych historii, opowieści o życiu w trudnych warunkach Syberii. Niestety z młodymi najczęściej można tylko porozmawiać o najnowszym modelu I-phona, złej polityce Putina i pieniądzach. Ale nawet jeśli nikogo nie spotkamy w tajdze, to wieczory nie są nudne. Podróżujemy wraz z przyjaciółmi, każdy z nas to pasjonat Land Cruiserów, a stare samochody i ich usterki to temat do rozmów, który nigdy się nie kończy. Zawsze zapraszamy innych ludzi aby z nami podróżowali. Chętnie pokazujemy im Azję, a oni opowiadają nam o swoich podróżach. Nigdy nie jest nudno.
       Rano zrobiliśmy sobie pamiątkowe zdjęcie pod pomnikiem Europa-Azja i wjechaliśmy na drogę R352, która zaprowadziła nas do Krasnoturińska. Na tą drogę nanizane są różne ośrodki wydobywcze, miasta niewielkiej wielkości, będące de facto sypialniami dla robotników, ale także wioski kompanii pozyskujących drewno z tajgi i dawne kołchozy. Bez przemysłu wydobywczego i leśnego, nie było by tej drogi. Zresztą powstała całkiem niedawno. Wcześniej wystarczała kolej, barki na rzekach, a zimą ciężarówki na zimnikach i zamarzniętych rzekach.
       Wybraliśmy do odwiedzenia kilka z miasteczek jakie mijaliśmy. Najciekawszym okazał się Krasnoturińsk. Najciekawszym w tej okolicy, ale trudno go porównać do miast zachodniej Europy. Na Syberii należy przestawić się na inną formę postrzegania walorów turystycznych. Oprócz dzikiej przyrody, rzadko co może zachwycić swoją urodą, a i sama przyroda po tygodniach, czy miesiącach podróży, staje się banalna. Dlatego trzeba odnaleźć w sobie żyłkę odkrywcy, podróżnika, badacza tutejszej cywilizacji. Wjeżdżając do takiego Krasnoturińska nie można oczekiwać oczarowania, trzeba skupić się na odszukiwaniu wyjątkowości tego miejsca, odmienności od tego co znamy z naszych okolic. Zapewniam was, że miasta powstałe w czasach socrealizmu, na potrzeby kopalni, czy huty, budowane przez ludzi odciętych od cywilizacji zachodniej odległością i zupełnie innymi funduszami, nie ograniczone ekologicznymi przepisami, budowane z pełną swobodą przestrzeni, gdzie panuje jedyny styl architektoniczny - czysty funkcjonalizm, mogą być ciekawe, ale raczej dla turystów o bardziej wyrafinowanych potrzebach. Bez tego, podróż przez Syberię, zwłaszcza innymi niż główne drogami, może szybko się znudzić.
       My ciągle parliśmy na północ drogą R352. Droga niezmiennie miała dobrą nawierzchnię, co w realiach Rosji jest wyjątkowe. Gdzieś w miasteczku Iwdiel przydarzyła się nam przykra przygoda. Policja zatrzymała nas na poboczu drogi. Jak się okazało całkiem słusznie. Przekroczyliśmy dozwoloną prędkość, wyprzedzając ciężarówkę na zakazie wyprzedzania. Jestem obyty z takimi sytuacjami w Rosji. Gorsze przewinienia kończą się łapówką wysokości 5EUR i ze strony stróżów prawa życzeniami - szczęśliwej drogi. Ale Rosja się zmienia. Pan policjant rozmawiał ze mną w radiowozie na migi, w obawie przed nagraniem całego zdarzenia i w konsekwencji utraty pracy, a targi skończyły się na 30EUR. Palcem pokazał mi, że mam wsunąć odliczoną sumę w rublach do pustego opakowania po papierosach i rzucić to na podłogę w radiowozie. Życzeń szczęśliwej drogi nie było. Świat schodzi na psy!
       Wybierając się w tą podróż, planowaliśmy trasę przez dwa lata. Uruchomiliśmy nasze kontakty na Syberii, aby ustalić jakie drogi są w lecie przejezdne, a jakie są twórczą kartografią najnowszych map. Mimo to ustalenie kondycji dróg inne niż główne w Rosji w rozmowach z ludźmi jest dość trudne. Nawet pytając ludzi w ostatniej wiosce na drodze, której teoretycznie dalej nie ma, nie jest łatwo ustalić czy droga jest, czy dalej tylko zimnik, czyli można jechać kiedy zamarzną rzeki i bagna. Nam udało się ustalić, że droga z Krasnoturyńska do Chanty-Mansinska jest na pewno i jest to dość nowa droga, ze znakomitym asfaltem. Mało jest tu mieścin po drodze, tylko Jugorsk i Sowietskij, oczywiście to kopalnie. Zawsze działała tu kolej i droga dostępna w zimie. Ale dzięki przemysłowi kopalnianemu województwo tjumeńskie się bogaci i zbudowało nową drogę.
       Pełni wiary w nasze informacje o drogach jakie nas czekają, skręciliśmy do miasta Njagań. Pamiętam jak dziesiątki razy patrzyłem na to miasto na mapach i zdjęciach satelitarnych, a dziś tu jestem. Zrobiliśmy ostatnie zakupy, bo czeka nas długi odcinek bez cywilizacji, jedynie stacje wiertnicze gazu i ropy. Ten wieczór zapowiadał początek wojny z meszkami. Jest początek lipca, najgorszy okres dla turystyki syberyjskiej. Jak to obliczyli radzieccy naukowcy, owadów gryzących jest 142kg na powierzchni 1km\2. Bez odpowiedniego zabezpieczenia nikt nie wytrzyma pięciu minut. Kapelusze z moskitierą, rosyjska chemia w sprayu na odzież i dłonie. Może dostaniemy po tym raka skóry, ale jakoś da się przeżyć. Teraz przydaje się także rosyjska wódka. Humor jest ważnym składnikiem siły przetrwania w tajdze. Jednakże nadal nocujemy w lesie, z dala od miast. Nocowanie na stacjach paliw, w miastach, nie zawsze jest bezpieczne, chociaż tak też spędzamy noclegi. Rosja nadal ma problemy z pijanymi łobuzami.
       Następny dzień był pierwszą porażką tej podróży. Dojechaliśmy do wioski Priobje, by przeprawić się promem przez wielką rzekę Ob, do wioski Andra. Dalej planowaliśmy pojechać 590km szutrową drogą do Nadym. Prom nie był tak drogi jak w Jakucji. Według wszystkich, naszych informatorów, droga istnieje, jest przejezdna w lecie, nie są wymagane żadne pozwolenia, aby z niej skorzystać. Jednakże poszliśmy rozpytywać ludzi czekających na prom w swych samochodach. Niemal każdy zapytany udzielał innej odpowiedzi. Nikt nie jeździł tak daleko. Każdy coś słyszał, kiedyś od kolegi, ale nic pewnego się nie dowiedzieliśmy. Dzisiejsi Rosjanie, nawet potomkowie ludów żyjących tu przed kolonizacją przez białego człowieka, ludzie ze skośnymi oczami, włączali nawigację na swoich telefonach i pokazywali, że google.maps wylicza 590km, po prostej i oczywistej drodze do Nadym. Co w ich mniemaniu oznaczało, że droga... możliwe że istnieje.
       Piórka nam opadły, cała pewność siebie gdzieś znikła. Wróciliśmy z przystani promowej do wsi, na parking dla ciężarówek. Kto jak nie kierowcy dostarczający materiały budowlane do stacji wydobywczych, będzie wiedział więcej o drogach. W barze dla kierowców trafiliśmy wreszcie na dobrze zorientowanego człowieka. Pracuje w ostatniej bazie wydobywczej na drodze do Nadym, w Sosnowce. Droga do Sosnowki jest szutrowa, ale w doskonałym stanie, tak jak pokazują zdjęcia satelitarne, można jechać bez pozwoleń. Dalej jest tylko zimnik, bagna, tundra i wszystko co najgorsze, tak 17km, potem znowu jest droga, aż do Nadym, czyli naszego celu. Te 17km brakującej drogi to granica województw. Starosowieckim sposobem zarządzania wielkimi województwami na Syberii było ograniczanie ilości dróg łączących sąsiadujące ze sobą regiony. Drogi zwykle kończyły się przy granicy województwa i alternatywą była jedynie główna, obstawiona przez milicję. Ten zwyczaj bardzo wolno się zmienia. W wypadku naszej drogi do Nadym, gubernator województwa chanty-mańsinskiego, zapowiedział zbudowanie 17km drogi, aby była do użytku przez cały rok. Ale kiedy to nastąpi... nikt nie wie.
       Pojechaliśmy główną drogą na północ. Nigdy nie dowiedzieliśmy się jakie przygody by nas czekały na tej drodze do Sosnowki. Kto wie, może ze wstydu przed zawracaniem z raz obranego kierunku, dokonalibyśmy epokowego trawersu do Nadym w lecie. My jednak podwinęliśmy ogony i pojechaliśmy główną drogą. Na początek odwiedziliśmy miasto Chanty-Mansinsk. Tu wkroczyliśmy do innej rzeczywistości, to kraj Chantów i Mansi. To pradawne, ugrofińskie, ludy koczownicze, podbite w XVI wieku przez carską Rosję. Zachowali wiele ze swej kultury, przede wszystkim zupełnie odmienny stosunek do krainy jaką zamieszkują. Miasta białych na Syberii są inne. Każdy tu mieszka jakby prowizorycznie, na chwilę, na czas dorobienia się wielkiej fortuny, albo z powodu upadku i braku funduszy by zacząć życie od nowa, w innym rejonie. Biali mimowolnie czują się tu obco i to widać w ich stosunku do przyrody, urodzie miast, zadowolenia z życia z dala od Moskwy i Petersburga. Mijają kolejne pokolenia, ale to nastawienie pozostaje. W miasteczkach, gdzie kopalnia, kołchoz, czy inna fabryka upadły, z powodu braku złoży, sytuacji finansowej, ludzie wegetują z flaszką wódki pod ręką. Ich cel gdzieś znikł. Pisałem o tym dużo podczas podróży wzdłuż kolei BAM. Miasteczka rdzennej ludności Syberii są inne. Tak jak Chanty-Mansinsk są zadbane przez swych mieszkańców, często w czynie społecznym. Ludzie są bardziej uśmiechnięci, otwarci na obcych, zadowoleni z siebie, są po prostu na miejscu, u siebie.
       W Chanty-Mansinsku odwiedziliśmy skansen, takie muzeum krajoznawcze od chmurką oraz zwiedziliśmy centrum z dość niezwykłą cerkwią. Zanocowaliśmy na parkingu pod wielką pływalnią i parkiem miejskim z monumentalnymi mamutami odlanymi z brązu. Może nawet w skali większej niż naturalna. Nie mieliśmy żadnej złej przygody z lokalnymi łobuzami. Za to odwiedziło nas sporo młodzieży i tutejszych fascynatów sportów samochodowych. Przyjeżdżali co chwilę przywitać się z nami i obejrzeć nasze samochody. Wieść o zachodnich koczownikach, jacy nawiedzili park miejski, szybko się rozbiegła dzięki internetowi. Tutejsi pasjonaci off-roadu i samochodów terenowych mieli nowsze i droższe pojazdy od naszych Toyot. Ale z wielkim uznaniem odnosili się do starego żelaza sprzed prawie 30 lat.
       OK... rano trzeba ruszać w drogę, mimo że kac i głowa boli. Wyjechaliśmy na główną drogę łączącą Tjumeń - bogate miasto wydobywców ropy i gazu, z najdalej na północ wysuniętymi okręgami wydobywczymi, aż na półwyspie Tazowskim i Gydanskim. Ta droga także jest dość nowa. Od dawna istniały niektóre jej odcinki, ale połączono ją w całość w czasach postkomunistycznych. Kiedy jechaliśmy pomiędzy głównymi ośrodkami wydobywczymi, które ta droga łączy, na mapach wojskowych pokazywanych przez OziExplorer, widzieliśmy jedynie tundrę, liczne jeziorka i bagna, no i kursor naszego pojazdu po środku. Mapy były z lat '80-tych. Oczywiście należy dodać, że nawet mapy wojskowe, za czasów sowieckiej Rosji, były rozmyślnie fałszowane, aby wprowadzać w błąd nawet niektóre piony wojskowe. Dziwnie to jednak wygląda kiedy wjeżdża się na przykład do pokaźnego miasteczka Purpe, a kursor na ekranie OziExplorera stoi po środku bagien.
       Taką to nową rzeczywistość oglądaliśmy przez kolejne dni. Na początek odwiedziliśmy miasto Surgut. W XVI wieku to była twierdza, przyczółek władzy cara na nowokolonizowanych terenach Syberii. Dziś to stolica wszystkich ośrodków wydobywczych ropy, w najbardziej żyznych terenach Syberii. Urodą nie grzeszy. Brak tu inicjatywy i zmysłu estetycznego we władzach, chociaż funduszy jest nadmiar.
       Kolejne dni oddzielały noclegi i walka z owadami. Ale także wspaniała, piękna przyroda Niziny Wschodnio-Syberyjskiej. Już w 2005, podczas mojej pierwszej podróży po tych terenach, zastanawiał się, czy na tych bagnach wielkości pół Europy, mieszkają jacyś ludzie. Ile to książek przeczytałem o sposobach kolonizacji przez przemysł wydobywczy terenów, niedostępnych nawet dla rdzennej ludności. Zawsze chciałem tu przyjechać i... teraz jestem.
       Bagna, podmokła tundra jest piękna... no może ja jestem jakiś nienormalny i podoba mi się to, co u innych wzbudza obrzydzenie. W każdym razie całe dnie siedzenia za kierownicą samochodu nie były dla mnie nudne. Jazda po autostradach zachodniej Europy mnie usypia, a tu nawet jechałem wolniej, by móc się przyglądać. Nawet walka kobaltowego nieba, ciężkich chmur, z wodną zielenią bagien, była zjawiskiem godnym mojej uwagi.
       Gdzieś, w jakimś miasteczku zatrzymali nas policjanci. Młodzi ludzie byli bardziej ciekawi nas, aniżeli spragnieni łapówki. Sprawdzili dokumenty i zaproponowali nam, że wskażą nam najlepszy bar dla kierowców w tej mieścinie. Dużego wyboru nie było, mimo że pochody ciężarówek ze sprzętem na drodze U11K są prawie takie jak na niemieckich autostradach. Kiedy policjanci zaprowadzili nas do baru, nakazali obsłudze aby nas ugościli jak należy, bo jesteśmy gośćmi z Europy zachodniej. I faktycznie, jedzenie było smaczne, chociaż niezbyt zdrowe.
       W końcu zaczęła się płytoteka. Tak nazywam drogę, której nawierzchnia składa się z betonowych płyt. Rosyjska technika budowy dróg i mostów, to nie to samo co niemiecka sprzed wojny. Tutaj płyty klawiszują z powodu złego podłoża i bagien. Trzeba jechać ostrożnie, bo niektóre płyty wystają 15-20cm ponad inne, a czasami są pokruszone i sterczą z nich pręty zbrojeniowe. Dalej jest asfalt, ale tak pofalowany na miękkim podłożu i wiecznej zmarzlinie, że wydaje się być wstęgą trasy zjazdowej dla narciarstwa akrobatycznego. Powoli wyjeżdżaliśmy z bagien w piaszczyste lasy sosnowe. To znak, że jest tu gaz ziemny w dużej ilości. Tego nauczyło mnie doświadczenie podróży po Syberii.
       Dojechaliśmy do Nowego Urengoja. Tutaj mieliśmy rozpytywać o drogę na półwysep Tazowski, do małego portu Yamburg, celu naszej podróży. Nic tam nie ma, ale drogi też dalej nie ma... to znaczy w lecie nie ma. Niestety tu nas spotkała kolejna porażka. Droga do Yamburga jest drogą prywatną, należącą do państwowej firmy wydobywczej Gazprom. Można zdobyć pozwolenie na poruszanie się po niej, ale obcokrajowcom takich pozwoleń się nie wydaje. To samo spotkało nas dwa lata temu w Jakucji.
       Cóż było robić. Zwiedziliśmy brzydkie miasteczko Nowy Urengoj i pojechaliśmy do Nadym. Pamiętacie, to był nasz cel, kiedy chcieliśmy jechać boczną drogą, od przystani promowej w Priobje. Teraz jechaliśmy wzdłuż tak zwanej 'kolei Stalina', albo 'martwej drogi', albo TMK. W 1949 roku, z rozkazu Stalina rozpoczęto budowę trasy kolejowej, biegnącej po północnych obrzeżach Syberii. Można powiedzieć, że miała przedłużać linię do Workuty. W planach linia miała mieć 1300km, budowano ją przy pomocy więźniów z łagrów, także politycznych. Północna Syberia, brak dobrego przygotowania sprzętowego, nikłe fundusze, nieprzywiązywanie wagi do śmiertelności wśród robotników, w zimie mrozy sięgające -60st.C, w lecie upały do 30st.C, oraz wielkie ilości owadów, no i ludzie przywiezieni tutaj wprost ze środowiska miejskiego, nieprzygotowani na takie warunki... wszystko to można opisać jako przedsięwzięcie dość niehumanitarne. Uciekinierów karano rozebraniem do naga i przywiązaniem do płotu. Po kilku godzinach delikwent umierał z powodu ilości ukąszeń owadów. Oczywiście mieszkają tutaj ludzie od tysiącleci, rdzenni mieszkańcy. Potrafią wytrzymać dużo więcej w takich warunkach, ale... nikt ich do tego nie zmusza. W 1953 budowę przerwano, zakończyła ją śmierć Stalina. Ale to nie koniec tej dziwnej historii. Od kilku lat są prowadzone prace nad odnowieniem tej niedokończonej linii kolejowej, albo raczej nad jej budową od nowa. Okazało się, że dziadek Stalin był wizjonerem i kolej jest jednak potrzebna kompaniom wydobywczym.
       Jechaliśmy teraz na zachód wzdłuż odnowionej linii kolejowej do Nadym. W miasteczku zawitaliśmy do ciekawego muzeum etnograficznego, które mieściło się w na parterze bloku mieszkalnego, przez ścianę ze sklepem spożywczym. Zaciekawiły nas przede wszystkim zbiory starych zdjęć z XIX wieku. Pokazywały życie ludzi białych na rubieżach cywilizacji, ale także dawnych, nieskażonych cywilizacją Nieńców, ich niezwykłe twarze.
       W Nadym rozpytujemy o dalszą drogę. Nie ma jej na żadnych mapach, na zdjęciach satelitarnych też widać jedynie zimnik, ale mamy informacje, że w tym roku podobno kończą budowę tejże drogi do Salechardu, do ujścia rzeki Ob. I znowu, jeden twierdzi z pełnym przekonaniem, że droga jest, bo rok temu przejechał nią w lecie swoim Jeepem. Inny twierdzi, że drogi nie ma, nigdy nie było i nigdy nie będzie, bo na takich bagnach nie da się zbudować drogi letniej. Pełna dezinformacja. Więc jedziemy. Z początku mamy nowiuśki asfalt, metalowe bariery energochłonne na zakrętach, przystanki dla odpoczynku podróżnych z najazdami dla samochodów, by dokonywać ewentualnych napraw, wyznaczone miejsca na przejścia dla stad reniferów, pełne oznakowanie pionowe i poziome. Potem asfalt się kończy i zaczyna się strasznie nieprzyjemny żwir.
       Cały czas jedziemy wzdłuż 'kolei Stalina'. Tutaj jeszcze jej nie odnowili. Szyny toną w podmokłej tundrze. Nasypy kolejowe rozpuściły się przez 70 lat jak masło na słońcu. Mosty z drewna zabrała woda którejś wiosny, ale szyny wiszą w powietrzu, pomiędzy brzegami rzek. Czasami szyny są popękane jakby były ze szkła, rozsypują się w metalowe drzazgi, to od silnego mrozu i jakiegoś uderzenia. Czasami szyny z napisami 1915 i miejscem produkcji, wyginają się w fantazyjne kształty. Chodzimy, jeździmy po resztkach nasypów. Nocujemy blisko tej linii kolejowej. Jest coś w ludzkiej świadomości, a może to tylko wyobraźnia. Kiedy stoi się na takiej szynie zatopionej w tundrze 70 lat temu, czuje się pracę rąk więźniów, koczujących w drewnianych barakach, w lichej kosodrzewinie. Odwiedzamy takie miejsca, gdzie kiedyś były obozy więźniów. 100 tysięcy więźniów pracowało tutaj przy budowie tej kolei, większość z nich leży gdzieś wokoło pod cienką przykrywką darni, nigdy nie wrócili do swych domów. Znamy to z drogi na Magadan, z Kołymy. Ta niezwykła cisza dookoła, nawet owadów jakby mniej. Nawet najbardziej opornych pustka i cisza zmusza do refleksji nad takimi sprawami.
       W końcu dojeżdżamy do końca drogi. Teraz już po grząskim piachu, pomiędzy pracującymi spychaczami, koparkami i wożącymi żwir ciężarówkami. Rozmawiamy z panią inżynier, która zawiaduje tym bałaganem budowy drogi. Opowiada nam, że teraz utwardzają i równają nasyp, jaki budowali w zimie, kiedy bagna były zamarznięte. Wtedy ciężarówki woziły piach na koniec drogi i sypały wprost na lód. Wiosną wszystko odmarzło i nasyp lekko utonął. Teraz się go utwardza. Za rok będą kłaść asfalt. Drogi na dziś do Salechardu jeszcze nie ma. Nie skończono budowy mostów na dwóch, szerokich rzekach. Można dojechać jedynie amfibią. Ale mówi - "Przyjedźcie za rok, droga już będzie, dojedziecie do Salechardu bez problemu". Może tak zrobimy. Wtedy można by wrócić promem po rzece Ob, do wioski Priobje. Na odchodnym, pani inżynier daje nam grzyby jakie znalazła w tundrze. Cóż było robić, kolejny cel nieosiągnięty, wracamy.
       Postanowiliśmy wyruszyć do miasteczka Tazowski. To jedno z niewielu w tym regionie miejsc, gdzie mieszkają głównie Nieńcy. Chcemy to zobaczyć. Przejeżdżamy pontonowym mostem rzekę Pur. Obok budują wielki most betonowy. Wielki bo ta nikomu nie znana rzeka, jak to bywa na Syberii, jest szeroka jak Ren. Za mostem Tomek zgłasza przez CB radio, że słyszy dziwne odgłosy z silnika. Zatrzymujemy się na stacji i robimy oględziny. Hałas wygląda dziwnie, jakby kolektor wydechowy pękł, ale jest bardzo niepokojący. Postanawiamy wrócić do service Toyoty w Nowym Urengoju. Czyli po raz trzeci wracamy do tego miasteczka.
       Service okazuje się być jedynie stacją diagnostyczną, która sprzedaje Toyoty i zmienia opony na zimowe. W każdym razie przy pomocy lokalnych mechaników dochodzimy do wniosku, że to nie kolektor wydechowy, ale obrócona panewka na wale korbowym. Tutaj nikt tego nie naprawi. Doradzają nam wymianę silnika. Bo w Rosji takich silników się nie naprawia, tylko wymienia. Mogą załatwić inny za 5000EUR. Która to już porażka na tej wyprawie?
       Tomek, właściciel Toyoty, postanawia wrócić samolotem do domu i stamtąd przyjechać lawetą po swój samochód. Wychodzi 5453km w jedną stronę. Robimy imprezę pożegnalną w hotelu, bo ekipa Piotra też jutro wraca do domu. Chcą odwiedzić kilka muzeów militarnych po drodze. Szukanie śladów Nieńców ich zmęczyło. Hotel jakoś przeżył nasze huczne pożegnanie do białego rana. Po południu każdy ruszył w swoją stronę. My do Tazowskiego, gdzie spotkaliśmy Nieńców, potem długo wracaliśmy bocznymi drogami do Estonii. Ale to już zupełnie inna opowieść.

mariusz reweda